Wola Rafałowska

Wola Rafałowska to wieś położona 15 km na południowy wschód od Rzeszowa, na północnej krawędzi Pogórza Dynowskiego, rozciąga się nad potokiem wpadającym do Chmielnika – prawego dopływu Strugu. Znajduje się w pięknej pagórkowatej i lesistej okolicy w granicach Hyżniańsko – Gwoźnickiego Obszaru Chronionego Krajobrazu. Rzeźba terenu jest bardzo urozmaicona – przeważają długie stoki o wyrównanym profilu i spadkach od 10 do 30 %. Występuje klimat podgórski, umiarkowanie ciepły z dużymi różnicami temperatur i wysoką wilgotnością powietrza. Wieś znajduje się na wysokości od 260 do 400 m n.p.m., a największą wysokość osiągają wzgórza w części północno – zachodniej (400 m n.p.m.). Długość wsi w linii prostej wynosi ok. 5900 m, zaś największa szerokość osiąga ok. 2700 m. W tak rozciągniętej wsi na przestrzeni dziejów powstały przysiółki: Bąkówka, Doły, Dwór, Grodzisko, Jawornik, Krzywa, Łachówka, Michałki, Pole, Tomaszówka, Upady, Wieś, Zapady (potocznie Doły), Skotnik. W roku 2020 w Woli Rafałowskiej było zameldowanych 1061 ludzi.

Przez Wolę Rafałowską przebiegają drogi: biegnąca przez całą wieś droga powiatowa nr 1396 R, przebiegająca przez wschodnią część wsi droga wojewódzka Łańcut – Szklary nr 877, oraz kilka dróg gminnych m. in. Rampa, Tomaszówka i Dwór – Michałki.

Bogata flora tych okolic przyciąga swym urokiem miłośników przyrody szczególnie w okresie letnim i jesiennym. Bogactwem naszych okolic jest czyste powietrze, ziemia i woda oraz szata roślinna i żyjące tu zwierzęta. Aby mogli się tym cieszyć współcześni mieszkańcy i następne pokolenia, trzeba otoczyć przyrodę pieczołowitą opieką i ochroną.

Początki osadnictwa w Woli Rafałowskiej sięgają czasów bardzo odległych. Liczne znaleziska archeologiczne świadczą o obecności człowieka na tym terenie już w neolicie (3000 – 2000 r. przed naszą erą) – przykładem może być znalezisko krzemiennego grotu oszczepu oraz krzemiennej siekierki w przysiółku Woli Rafałowskiej – Grodzisko. Byli to pasterze, którzy wykorzystywali obszary porośnięte trawą po wypaleniu połaci lasów – tak podaje Sylwester Czopek autor opracowania pt. „Z dziejów Tyczyna i regionu”. Także w okresie wczesnego brązu (2400 – 1600 r. p.n.e.) na obszarach naszej wsi mieszkali ludzie, świadczy o tym kilka stanowisk archeologicznych oraz znaleziony toporek wykonany z rogu zwierzęcego. Natomiast z okresu wpływów rzymskich (I – V wiek naszej ery) pochodzi znaleziona w Woli Rafałowskiej moneta – denar Hadriana. Ślady działalności człowieka w późniejszych okresach są potwierdzone odkryciami archeologicznymi cmentarzysk, grodzisk lub w postaci luźnych znalezisk. Wczesnośredniowieczne grodzisko w Woli Rafałowskiej świadczy o osadnictwie na tym terenie, zanim ukształtowało się państwo polskie.

Nieznane są dzieje osadnictwa przez następne kilka wieków. Można jednak wysunąć przypuszczenie, iż wieś powstała nie wcześniej niż na przełomie XIV i XV w. Okolice Rzeszowa były bowiem od wczesnego średniowiecza terenem spornym pomiędzy Polską a Rusią. Linia Wisłoka stanowiła wówczas pas graniczny. Dopiero z chwilą ostatecznego zajęcia Rusi Halickiej przez Kazimierza Wielkiego w 1349 roku zakończył się dla tych ziem okres wczesnohistoryczny, charakteryzujący się zaprowadzeniem pierwocin organizacji terytorialnej.

Interesująca, dla określenia czasu powstania wsi, zdaje się być również geneza nazwy – Wola. Wola z łac. libera villa to nazwa darowana wsiom rolniczym pojawiającym się już w pierwszej połowie XIII w., zasiedlanym przez ludność wolną bądź przybywającą z obcych krajów. Wynikało to z potrzeby zagospodarowania pustych obszarów leśnych należących do książąt, duchowieństwa i rycerstwa. Po wyprawie Kazimierza Wielkiego na Ruś nasiliła się akcja osadnicza. Niewykluczone, że na naszych terenach oprócz ludności polskiej osiedlała się również ludność ruska, która uciekała na zachód ze strachu przed wyniszczającymi najazdami Tatarów.

Dopiero wśród dokumentów z XV wieku pojawiły się wzmianki o miejscowościach gminy Chmielnik. Między innymi z połowy XV w. (1450 r.) pochodzą informacje o istnieniu Błędowej, na obszarze której powstała Wola Rafałowska. Może więc początki wsi należy wiązać z powyższym okresem? Dzieje nazwy Wola Rafałowska są o tyle ciekawe, iż w wielu dokumentach pojawia się ona w różnych formach a to: Rachfałów, Rachwałowa Wola, Rafałów, Wola Rafałowska. Niektórzy starsi mieszkańcy wsi wymawiają jej nazwę używając powyższych określeń. Nazwa miejscowości sugeruje, że wieś założył Rafał z Pilczy i Zalesia – Pilecki, herbu Leliwa, który był właścicielem Tyczyna oraz całego dystryktu tyczyńskiego w latach 1527 – 1560. Zatem przyjmuje się, że wieś została założona ok. roku 1550. Jako miejsce jej założenia wykorzystano część obszaru Błędowej należącej do dóbr tyczyńskich, których właścicielem był w XV i XVI w. potężny ród Pileckich, herbu Leliwa. Członkowie rodu dbali o rozwój gospodarczy swych dóbr.

Około roku 1585 ostatnia z rodu, Anna Pilecka (córka Jana), poślubiła Krzysztofa ze Stangenbergu Kostkę herbu Dąbrowa. Dobra tyczyńskie, a w tym Wola Rafałowska, przeszły w ręce Kostków. Było tu już wtedy duże skupisko ludności i Anna Pilecka (wnuczka w/w Rafała z Pilczy) w 1587 r. ufundowała w Woli Rafałowskiej parafię. (więcej informacji w rozdziale o parafii).

W publikacji A. Gliwy „Wykaz zniszczeń we wsiach i miastach ziemi przemyskiej po najeździe tatarskim z 1672 roku”, możemy się dowiedzieć, że po najeździe w Woli Rafałowskiej pozostało jedynie 3 domy i funkcjonowały tylko 3 gospodarstwa chałupnicze, a w uprawie było jedynie 2 łany gruntu. W naszej wsi najeźdźcy zniszczyli (spalili) bardzo dużo domów, a także młyn, karczmę i browar. Fakty historyczne mówią, iż w owym roku doszło do szczególnego zaostrzenia stosunków Rzeczypospolitej z Turcją. Zupełny brak przygotowania strony polskiej do odparcia regularnej armii Turków, Tatarów i Kozaków, z samym sułtanem Mohamedem IV na czele, spowodował, że po Rzeczypospolitej rozlały się czambuły tatarskie sięgając po jasyr aż poza San. Możliwe, że pojedyńcze oddziały tatarskie plądrowały tereny Rzeszowszczyzny, w tym dobra tyczyńskie. Wcześniej, bo w latach 1623 – 1624, Tatarzy dotarli niemal po Wisłę rabując kraj, a ludność uprowadzając w jasyr. W czasie tych wypraw został spalony drewniany kościół w Chmielniku. Kronika parafialna z Woli Rafałowskiej nie wspomina jednak o najeździe z 1624r.

U schyłku XVII w. Wola Rafałowska stała się między innymi częścią domeny potężnego rodu Branickich herbu Gryf. Wchodziła ona do kompleksu „państwa tyczyńskiego”, które składało się z jednego miasteczka – Tyczyna i 19 wsi z folwarkami; między innymi w Chmielniku, Zabratówce i Woli Rafałowskiej. Państwo tyczyńskie zajmowało poczesne miejsce w kompleksie dóbr Branickich. Stąd brano ludzi do służby dworskiej, dostarczano do spiżarń pałacowych produkty, transportowano nawet materiały budowlane.

Za czasów podkomorzego krakowskiego Jana Klemensa Branickiego (początki XVIII w.) dobra tyczyńskie położone w okolicy górzystej były w dużej części nieurodzajne. Nie mogąc uzyskać odpowiedniego dochodu z ziemi, czerpano większość zysków z wyszynku przede wszystkim miodu, gdyż piwo nie było w łasce u miejscowego chłopa. Naturalnie, następstwem takiej polityki było kompletne rozpicie poddanych i straszliwa demoralizacja niespotykana w innych dobrach rzeszowskich.

Zwrot w sposobie administrowania dobrami nastąpił z chwilą, gdy Branicki wszedł w powtórny związek małżeński z Izabelą Poniatowską, po ojcu kasztelanie krakowskim dziedziczącą zmysł i zamiłowanie gospodarcze. Po śmierci męża Izabela dokonała podziału majątku. Sama jednak dożywotnio zatrzymała dobra tyczyńskie do 1808 r. Dobra te, początkowo sporych rozmiarów, rozpadały się na mniejsze posiadłości. W połowie XIX w. właścicielką Woli Rafałowskiej była Anna Mikołajewicz ze Staszewskich, w 1886 r. – Ignacy Jaworski, w 1905 r. – Bolesław Jaworski. Przez dwa wieki – XVIII i XIX, właściciele Woli Rafałowskiej często się zmieniali – więcej informacji znajdzie szanowny czytelnik m. in. w książce: Z mojej małej ojczyzny, 2018 r., opr. Ryszarda Jesiołkiewicza – Życie mieszkańców Woli Rafałowskiej w XIX w.

W północno – zachodniej części wsi znajdował się drewniany dwór, a obok folwark. W późniejszym czasie budynki dworskie zostały rozebrane. Na tym miejscu osiedliły się rodziny Kwaśników, Konefałów, Borkowskich i Rumanów.

Tradycje oświatowe w Woli Rafałowskiej sięgają początku wieku. W 1906 r. powstała Szkoła Ludowa Pospolita w Woli Rafałowskiej, w 1920 r. zmieniono nazwę na Pańswowa Szkoła Powszechna w Woli Raf., w 1928 r. była to Puliczna Szkoła Powszechna w Woli Raf., a od 1961 r. funkcjonuje Szkoła Podstawowa w Woli Raf., której w 2002 r. nadano imię Stefana kard. Wyszyńskiego. Nie jest łatwo opisać pierwsze lata edukacji dzieci oraz organizację kursów dla dorosłych celem zlikwidowania analfabetyzmu u młodzieży i dorosłych w latach 1906 -1960 przez kierowników szkoły i wielu nauczycieli, którzy trafili na naszą wieś celem szerzenia oświaty. Mimo wielu wyrzeczeń, biedy i trudu zostawili po sobie wyraźny ślad w pamięci ludzi. Opisał to szczegółowo Ryszard Jesiołkiewicz w książce „Historia wsi życiem ludzi pisana” cz. III wyd. w 2015 r. dostępnej w bibliotece i w wielu naszych domach.

Trudno pominąć i nie uszanować tych, którzy związali z naszą szkołą i społecznością Woli Rafałowskiej większość swojego życia, a nawet całe swoje życie. Takimi niezapomnianymi pedagogami są kierownicy szkoły: Paweł Paśko (1919 – 1929), Edmund Boruta (1940 – 1948), Edmund Prędki (1948 – 1950), Edward Sroka (1950- 1962 i 1980 – 1985), Aleksander Kościółek (1966 – 1972), Władysław Podgórski (1972 – 1980), Józef Dąbrowski (1985 – 1990) i Ryszard Jesiołkiewicz (1990 – 2001). Od 1950 r. związała się ze szkołą i naszą wsią Czesława Szmidt – Czarnota na zawsze, na całe życie. Od 1951 r. pracowała Stanisława Nowak – Sroka – uczyła do 1989 r. Wymieniony wyżej Edward Sroka był wśród nas od 1948 r. do 1990 poświęcając się dla uczniów, oświaty i całej Woli Rafałowskiej. Po oddaniu nowego budynku szkolnego przez długie lata uczyło wielu oddanych, kochających dzieci i własną pracę nauczycieli. Pozostają w pamięci społeczeństwa i w albumach utrwaleni na zdjęciach, które prezentujemy.

Wolę Rafałowską ominęły poważniejsze działania wojenne. Terror okupantów również nie pociągał za sobą większych ofiar wśród tutejszej ludności. Niemniej jednak okres lat 1939 – 50 charakteryzowała wielka bieda i zastój.

Po wyzwoleniu ludność ze zdwojoną energią rozpoczęła odbudowę swej wsi. Reaktywowały swoją działalność Kółko Rolnicze (1958 r.), Straż Pożarna (czynem społecznym wzniesiono remizę OSP), KGW, Spółdzielnia Mleczarska. Brak odpowiednich warunków sanitarnych do składowania i przechowywania wytworzonych produktów i kłopoty z transportem sprawiły, że w 1961 r. Spółdzielnia Mleczarska w Woli została włączona do Okręgowej Spółdzielni Mleczarskiej w Rzeszowie. Na wsi pozostał jedynie punkt skupu mleka. W pierwszej połowie lat 70-tych Spółdzielnia Mleczarska wybudowała nową zlewnię mleka, która działała do 2007 r. Obecnie jest to własność prywatna.

W roku 1955, po likwidacji gmin zbiorowych, utworzono Gromadzką Radę Narodową w Krzywej z siedzibą w Woli Rafałowskiej (w budynku mieszkalnym u pana Bolesława Witowskiego). Dla potrzeb gromadzkiej administracji w 1968 r. wzniesiono budynek, który od chwili utworzenia gmin i przeniesienia administracji do Chmielnika w roku 1973 spełniał funkcję lecznicy weterynaryjnej z zapleczem mieszkalnym dla dwóch lekarzy weterynarii. Od 2000 r. jest własnością Towarzystwa Przeciwdziałania Uzależnieniom „Trzeźwa Gmina”, a od 2007 r. mieści się tam Zakład Aktywności Zawodowej dla osób niepełnosprawnych. W roku 2004 przed budynkiem został postawiony Pomnik Stefana Kardynała Wyszyńskiego, patrona szkoły.

Od roku 1956 we wsi działa Biblioteka Publiczna. Jej siedzibą najpierw były mieszkania prywatne, później budynek GRN, a od 1974r. Dom Ludowy. Obecnie w bibliotece jest 11 460 woluminów.

Na przełomie lat 50-tych i 60-tych powstała cegielnia, zakład produkcyjno-usługowy wykorzystujący istniejące we wsi zasoby surowców mineralnych, była to filia SUW w Budziwoju, później Spółdzielni Kółek Rolniczych. Wybudowano drogę asfaltową i przeprowadzono elektryfikację (1960 – 1962). W roku 1966 wybudowano w naszej miejscowości sklep Gminnej Spółdzielni SCh w Błędowej Tyczyńskiej.

Lata 80-te to lata dużego kryzysu, a zarazem wielkich zmian w Polsce. Na zebraniu wiejskim w 1985r., w którym uczestniczyło 200 osób, podjęto uchwałę o powołaniu Wiejskiego Społecznego Komitetu Gazyfikacji. Przygotowywał on i koordynował prace związane z gazyfikacją wioski. W pierwszych domach odpalono gaz późną jesienią 1989 r., a budowę całej sieci w Woli Rafałowskiej zakończono w roku 1992. Było to bardzo duże udogodnienie w codziennym życiu.

W roku 1994 dzięki dużemu zaangażowaniu mieszkańców oraz ks. proboszcza Franciszka Kwolka wybudowano nową plebanię. W roku 1998 powstaje parking przy kościele, a w latach 1999 – 2002 kaplica cmentarna.

W 1992 r. z inicjatywy samorządów czterech gmin: Błażowej, Chmielnika, Hyżnego i Tyczyna powstała Okręgowa Spółdzielnia Telefoniczna w Chmielniku. Telefon stał się powszechnie dostępnym, a bezpłatne rozmowy lokalne, dla członków Spółdzielni są ewenementem w skali światowej. Od 1996 r. abonenci korzystają z Internetu, a w szkole i bibliotece jest bezpłatne, stałe łącze internetowe.

Bardzo ważną inwestycją ekologiczną naszej gminy było wybudowanie oczyszczalni ścieków w Chmielniku oraz rozpoczęcie w roku 1999 budowy kanalizacji sanitarnej wraz z przyłączami w Woli Rafałowskiej, której sieć podlega ciągłej rozbudowie.

Dużą uwagę przywiązuje się do zbiórki i segregacji śmieci rozpoczętej w roku 1998, na wsi pojawiły się kontenery, które następnie zastąpiono workami. Od połowy 2013 r. wszyscy mieszkańcy segregują śmieci do worków, a odpady komunalne odbierane są regularnie. Jest jednak jeszcze wiele do zrobienia, aby Wola Rafałowska była naprawdę czystą wsią. Ważne, aby każdy zaczął od siebie.

W roku 2010 wybudowano pierwszy odcinek sieci wodociągowej w przysiółku Michałki, z wodociągu Gminy Łańcut (od Albigowa – Honie). Zaopatrzono w wodę około 15 domostw. Z uwagi na ogólny niedobór wody w naszej miejscowości i całej Gminie Chmielnik będzie to wyzwanie na kolejne lata.

We wsi powstają również nowe prywatne obiekty przemysłowe. Przykładem są: Zakład Mechaniczny REWA, założony w 1995 r., Firma Hipar, SziK. Zakłady ciągle się rozwijają, stosują nowoczesne technologie, zatrudniają nowych pracowników.

Wola Rafałowska ciągle się zmienia, pięknieje, przybywa nowych lub odnowionych budynków mieszkalnych, obejścia stają się coraz bardziej zadbane. Z wioski typowo rolniczej zmienia się powoli w podmiejską, ukrytą wśród zieleni. Część pól, niedawno jeszcze uprawianych, porosło młodym lasem, w którym pojawiło się mnóstwo zwierzyny łownej, wyrządzającej szkody rolnikom.

Nowe inwestycje zmieniające infrastrukturę wsi realizowane są przez Gminę Chmielnik przy udziale środków europejskich, miejscowych przedsiębiorców i mieszkańców.

W 2008 r. oddano do użytku, jeden z nielicznych tego typu obiektów na Podkarpaciu, przyszkolne, pełnowymiarowe boisko sportowe, o sztucznej nawierzchni. Zbudowano go w ramach rządowego programu „Blisko boisko”.

Sukcesywnie poprawia się stan dróg powiatowych i gminnych, coraz nowe odcinki uzyskują nawierzchnię asfaltową, a od 1998 r. również oświetlenie, co poprawia bezpieczeństwo mieszkańców.

W roku 2008 rozpoczyna działalność Stowarzyszenie Promocji i Rozwoju Wsi Wola Rafałowska „Nasza Wola”, którego celem jest aktywne działanie na rzecz rozwoju i promocji naszej wsi, regionu, kultury ludowej, historii, lokalnych tradycji. Podejmowane są działania na rzecz dzieci, młodzieży i dorosłych. Organizowane są rajdy piesze, uroczystości patriotyczne, spotkania z ciekawymi ludźmi i integracyjne, wycieczki, festyny, warsztaty, wystawy, akcje charytatywne, konkursy, których celem jest zmotywowanie do działania na rzecz naszej „małej Ojczyzny” coraz większej rzeszy mieszkańców. Zbierana, spisywana i wydana w postaci książkowej jest historia naszej wsi – wydano 6 książek „Z mojej małej Ojczyzny – Historia wsi życiem ludzi pisana”, które powstały z potrzeby ocalania od zapomnienia i przekazania następnym pokoleniom dziejów Woli Rafałowskiej. Zorganizowano i działa Izba Tradycji z Galerią Starych Religijnych Obrazów.

Stowarzyszenie „Nasza Wola” wspólnie z urzędującymi sołtysami i radami sołeckimi czyniło starania o to, aby plac, nazwany kiedyś przez dzieci Placem „Arena” i pod tą nazwą funkcjonujący stał się miejscem atrakcyjnym dla wsi. Dzięki pozyskanym dotacjom oraz wsparciu ze strony Gminy Chmielnik w 2017 r. wykonano i zainstalowano na Placu „Arena” dużą mapę sołectwa, wybudowano dwie wiaty, a w 2018 r. wybudowano wiatę taneczno-widowiskową. W 2021 r. powstał plac zabaw dla dzieci i siłownia plenerowa, a przy drodze powiatowej powstał parking. W 2023 r. powstała drewniana wiata z grillowiskiem, zostało przebudowane boiska do piłki plażowej oraz wykonano część ogrodzenia placu. Plac „Arena” stał się miejscem, gdzie wolny czas spędzają zarówno mieszkańcy jak i turyści, miejscem aktywnego wypoczynku i integracji.

Życie napisze dalszy ciąg historii naszej Woli Rafałowskiej. Musimy się do tego wszyscy aktywnie włączyć, aby gdy kiedyś ktoś zechce spisać dalszy ciąg, będzie miał o czym pisać.

Zapraszamy Państwa do obejrzenia zachowanych i pozyskanych od mieszkańców starych fotografii ukazujących naszą wieś.