Chmielnik

Chmielnik to malownicza miejscowość położona w województwie podkarpackim, wśród wzniesień północnej krawędzi Pogórza Dynowskiego, nad potokiem (rzeczką) Chmielnik, zwanym też Chmielniczanką, prawym dopływem Strugu. Jej przysiółkom nadano ciekawe nazwy: Wielkopolska, Ukraina, Rzym, Jarząbki, Księże Budy, Niedybrze, Kozia Góra, Czarna, Potoki, Zawodzie, Lisi Kąt, Bucznik, Hajduki, Wypychów, Donatka, Grodzisko, Grabówka, Padoły, Pogwizdów, Blichy, Przysłopy. Tutaj mieści się siedziba gminy, w której skład wchodzą jeszcze cztery miejscowości: Błędowa Tyczyńska, Borówki, Wola Rafałowska, Zabratówka. Gmina Chmielnik położona przy wschodniej granicy Rzeszowa, sąsiaduje ponadto z gminami Tyczyn, Hyżne, Krasne, Łańcut i Markowa. Zajmuje obszar o pow. 52,9 km² (Chmielnik to 21,93 km² i 3898 mieszkańców). Pagórkowaty teren, bogata szata roślinna, różnorodna fauna, znaczna część obszaru pokryta lasami, stanowiącymi pozostałość po dawnej Puszczy Karpackiej, zadecydowały o włączeniu części gminy w skład Hyżniańsko – Gwoźnickiego Obszaru Chronionego Krajobrazu. 

Obszar na jakim obecnie znajduje się Chmielnik i jego okolice zasiedlone były już w neolicie, około 7 tysięcy lat. Świadczą o tym wykopaliska w postaci krzemiennych trapezów, które mają związek z mezolitycznymi łowcami kultury janisławickiej (ok. 6500 p.n.e. – 3500 p.n.e.).

Do czasu przyłączenia Rusi Czerwonej do Polski przez Kazimierza Wielkiego w 1349 roku, Chmielnik był osadą ruską, ponieważ leżał na granicy Rusi i Lechii. Data założenia osady nie jest znana, jej początków należy szukać na przełomie XI i XII wieku. Pierwsze zapisy o Chmielniku, można znaleźć w dokumentach Kurii Biskupiej w Przemyślu z XV wieku, a dokładnie z roku 1419, mówiące o Nikolausie Laurinie, plebanie chmielnickim, współzałożycielu bractwa kapłańskiego dla włości rzeszowskiej i tyczyńskiej. Płynie stąd wniosek, że już wtedy wieś była stosunkowo duża skoro znajdował się w niej kościół. Natomiast protokół wizytacyjny z 1421 roku bpa Jana z Lubienia, potwierdza istnienie parafii p.w. św. Bartłomieja. Chmielnik w owym czasie należał do tzw. „państwa tyczyńskiego” i był własnością Ottona z Pilczy herbu Topór, wojewody sandomierskiego, właściciela pobliskiego Łańcuta i otaczających go ziem. Otrzymał on tę wieś od księcia Władysława Opolczyka w 1372 roku. Otto Pilecki był fundatorem miejscowej parafii. Następną właścicielką była jego córka Elżbieta z Pileckich Granowska, która została trzecią żoną Władysława Jagiełły. Wkrótce potem Chmielnik pojawia się wśród wsi okręgu tyczyńskiego, które w 1423 roku król Jagiełło nadał w dożywocie Janowi z Jicina (Giczyna), z zastrzeżeniem, że po śmierci króla mają one wrócić do dzieci zmarłej królowej Elżbiety, z domu Pileckiej. Nie ma dokumentów na to, czy zaraz po śmierci króla (w 1434 roku) nastąpił podział dóbr, ale faktem jest, iż w późniejszym czasie właścicielem włości tyczyńskiej, a co za tym idzie i Chmielnika, był Jan Pilecki herbu Leliwa – wojewoda krakowski, syn Elżbiety Pileckiej i Wincentego Granowskiego. Na jego to rzecz, wszelkich praw do dóbr tyczyńskich za cenę 2000 grzywien zrzekł się w 1450 roku siostrzeniec Wacław.

W rękach możnego rodu Pileckich Chmielnik był prawie 200 lat. Jan Pilecki był bardzo dobrym gospodarzem i hojnym fundatorem. On to, za zgodą bpa przemyskiego w 1438 roku, uposażył kościół parafialny w Chmielniku (dla dwóch wsi: Chmielnik i Błędowa Tyczyńska), ponieważ parafia nie posiadała beneficjum i zachował przywileje nadane przez Ottona z Pilczy. Ustanowionemu tam plebanowi, ks. Stanisławowi, nadał dziesięciny snopowe z ról sołtysich w obu wsiach oraz od kmieci po kłodzie żyta i owsa z łanu. Ofiarował też kościołowi 2 łany roli przyległe do wygonu wzdłuż potoku wypływającego z przysiółka Lisi Kąt, kilka domków dla pracowników plebani wraz z łąkami i ogrodami. Nadał także prawo rybołówstwa w potokach wsi, ścinania drzew w lasach na potrzebę i budowę, spasania żołędzi i bukwi, wolnego mielenia w młynach. To tylko niektóre uposażenia kościoła będące dowodem hojności i oddania właściciela. Za te korzyści proboszcz winien był odprawiać 2 msze w tygodniu za grzechy, a po śmierci fundatora za zmarłych. W dokumencie z 1425 roku wspomniany jest sołtys Zbyszko z Chmielnika, który był w owym czasie członkiem tzw. sądu leńskiego w Tyczynie. Jest to dowód na to, że wieś była założona na prawie niemieckim. Pileccy dbali równie dobrze o całą wieś, która rozwijała się bardzo dynamicznie, a w początkach XVI wieku, była dobrze zagospodarowana. Istniały tu karczmy z browarem (lata 1508, 1515 i 1520) i młyn, od których był odprowadzany podatek.

Po śmierci Jana Pileckiego, wieś przeszła w ręce jego syna, potem wnuków i prawnuków. Ostatnią właścicielką z rodu była Anna Pilecka, która w roku 1585 poślubiła Krzysztofa ze Stanenbergu Kostkę herbu Dąbrowa, starostę kościerzyńskiego. Tym to sposobem, Chmielnik wraz z pozostałymi dobrami, przeszedł w ręce rodu Kostków. Ostatnia z rodu, Zofia Katarzyna Kostyczna, w testamencie zapisała ten majątek Działyńskim herbu Ogończyk. Jednak prawa do niego rościli sobie dalecy krewni Kostków – Braniccy herbu Gryf, dlatego w 1670 roku marszałek nadworny, Jan Klemens Branicki, najechał zbrojnie dobra tyczyńskie, siłą odbierając je Michałowi Działyńskiemu. Konflikt zakończył się dopiero po 20 latach umową zawartą pomiędzy przedstawicielami rodów. Na jej mocy, prawnym posiadaczem dóbr tyczyńskich, m. in. Chmielnika, stali się Braniccy. Ostatnia z Branickich, siostra króla Stanisława Augusta Poniatowskiego Izabela z Poniatowskich, dokonała skomplikowanego podziału majątku z ubocznymi spadkobiercami, dla siebie zatrzymując na dobrach tyczyńskich dożywocie do 1808 roku.

Mimo prawnych zawirowań Braniccy, nawet będąc poza krajem, dbali o swój majątek. Ich zasługą jest gruntowne uporządkowanie administracji tych dóbr. To właśnie za ich rządów Chmielnik doczekał się nowego kościoła – w miejscu starego, zniszczonego podczas najazdu Tatarów w 1624 roku. Wzniesiono go w 1742 roku z inicjatywy proboszcza chmielnickiego – Stanisława Wacławskiego. W 1753 roku bp przemyski, Wacław Sierakowski, dokonał konsekracji świątyni, która funkcjonuje do dziś i jest miejscem szczególnego kultu Matki Bożej Łaskawej. W głównym ołtarzu umieszczony jest, cudownie ocalały z tatarskiej pożogi, obraz Matki Bożej Łaskawej, pochodzący z połowy XVI wieku. Jego uroczysta koronacja miała miejsce w 1997 roku. Na przestrzeni lat dokonano pewnych zmian i remontów w kościele – m. in. dobudowano nawy boczne (lata 60. XX wieku). W pierwszej połowie XVIII wieku, obok kościoła powstaje murowana dzwonnica (dwukondygnacyjna, na planie kwadratu, o narożnikach ujętych w pilastry). Do parafii od początku istnienia należała również sąsiednia Błędowa Tyczyńska. Oddzieliła się ona dopiero w 1958 roku. Rozwój wsi był bardzo dynamiczny, choć nie omijały jej ani epidemie, ani klęski i wojny, które zaważyły tragicznie na losach mieszkańców. Z powodu drewnianej zabudowy, bardzo dotkliwe w skutkach były pożary. Docierali tu również Tatarzy niszcząc wszystko, co stanęło im na drodze i biorąc mieszkańców w jasyr. Najdotkliwszy dla chmielniczan był najazd z 1624 roku. Wtedy to spłonął kościół parafialny. Poważne zniszczenia przynosiły również wojny prowadzone w XVII wieku i w pierwszej połowie wieku XVIII (m.in. najazdy „Diabła Łańcuckiego” Stanisława Stadnickiego, „potop” szwedzki, najazd Rakoczego, wojna północna). Wszystko to było powodem nie tylko strat materialnych, ale także sprzyjało rozprzestrzenianiu się chorób (największe straty wśród ludności spowodowała epidemia z 1680 roku, ale epidemie w mniejszej skali grasowały tu także w XIX wieku), dlatego wieś się znacznie wyludniła. W tym czasie dominium tyczyńskie, początkowo znacznych rozmiarów, rozpadło się na mniejsze posiadłości i tak w połowie XIX wieku wschodnia część tych ziem łącznie z Chmielnikiem, należała do rodu Szymanowskich. Później kolejno właścicielami byli: Maurycy Szymanowski (1855 rok), Zofia hrabina Wallis (rok 1886 i 1890), Maria baronowa Brunicka (w latach 1905 – 1944). Warte odnotowania jest istnienie w Chmielniku dużego folwarku plebańskiego (w połowie XIX w. było to 11 budynków drewnianych), który funkcjonował od momentu nadania beneficjum do 1950 roku. Po reformie rolnej i przejęciu ziemi przez Spółdzielnię Rolniczą, jego znaczenie zmalało. W 1825 roku zostaje założony duży cmentarz parafialny, który służy wiernym do dziś i zajmuje obszar 2 ha. Zaczęły się pojawiać murowane kapliczki i krzyże przydrożne. We wsi znajdował się dwór i folwark dworski (1 budynek murowany i 9 drewnianych, murowana kapliczka), pracował młyn wodny, a także chmielarnia położoną nad potokiem Chmielnik. Dla robotników folwarcznych zbudowano tzw. czworaki, mieszkania służbowe. Istniała drewniana karczma Harenda. W 1911 roku, na jej miejscu powstaje wiejska gospoda, a jej budowniczym i założycielem jest ówczesny proboszcz, ks. Franciszek Majcher. Ksiądz proboszcz doprowadził także do utworzenia w 1902 roku Spółki Oszczędności i Pożyczek systemu Raiffeisena, później (od 1923 roku) zwanej Kasą Stefczyka. Ulokowana była na plebani. Wcześniej, bo w 1880 roku działała gminna kasa pożyczkowa. Kolejne inicjatywy proboszcza dla rozwoju wsi to uruchomienie mleczarni (1904 r.) i Kółka Rolniczego (1911 r.), w którym otworzył sklep towarów mieszanych. W latach 1918-39 w Chmielniku działały cztery sklepy towarów mieszanych oraz dwa prowadzone przez Żydów, jeden w Lisim Kącie, drugi w Górnym Chmielniku. Wieś w XIX wieku zamieszkiwało około 2 tys. mieszkańców, w ciągu następnych 100 lat ta liczba zwiększyła się o 1,5 tys. Dane z 1928 roku wskazują na liczbę 2895 mieszkańców, wśród których jest jeden cieśla, kołodziej, krawiec, murarz, stolarz, szewc, kowal, ośmiu kupców, jedna osoba zajmuje się produkcją wyrobów tytoniowych i jedna wyszynkiem trunków.
Towarzystwo Szkoły Ludowej w 1909 roku otworzyło we wsi Czytelnię, w której księgozbiór liczył 100 dzieł w 101 tomach. Przewodniczącym Czytelni był proboszcz ks. Majcher, funkcję bibliotekarza pełnił nauczyciel Jan Kolanko. W ciągu roku przeczytano 2500 dzieł, co świadczyło o tym, że książki cieszyły się dużym zainteresowaniem wśród mieszkańców.
Wspomnianą wcześniej oficynę wraz z folwarkiem (dwór rozebrano w czasie I wojny światowej) od ostatniej właścicielki baronowej Brunickiej w 1919 roku odkupił weteran wojenny, Jan Rudnicki. W tejże oficynie znajdowała się bogata biblioteka, odziedziczona po byłym powstańcu styczniowym, pochodzącym z okolic Łomży, Stefanie Znamirowskim herbu Rawicz z różą. Księgozbiór zawierał przede wszystkim pozycje historyczne, z zakresu geografii, geologii oraz literaturę piękną, głównie o charakterze patriotycznym. Miejsce to wraz z biblioteką, odegrało ogromną rolę w okresie II wojny światowej. W czasie okupacji w Chmielniku działało konspiracyjne ugrupowanie Związek Walki Zbrojnej – Armii Krajowej (ZWZ – AK) pod kryptonimem WEDETA. Było to ugrupowanie o charakterze informacyjno-propagandowym, swoim działaniem obejmowało teren od Rzeszowa po Kraków, zajmowało się też wydawaniem pisma konspiracyjnego „Na Posterunku”, które było powielane w Chmielniku, w domu rodzinnym Bałdów. Dowódcą tej organizacji był ppor. Jan Bałda, chmielniczanin i spośród jego szkolnych kolegów rekrutowali się pozostali członkowie organizacji, m. in. synowie Jana Rudnickiego, właściciela oficyny. To tam odbywały się spotkania patriotyczne i jak wspominają świadkowie tamtych wydarzeń, to w niej prowadzono samokształcenie i wypożyczalnię książek. Jednak w skutek donosu w 1943 roku, Niemcy zrewidowali oficynę, ogołacając ją z polskich książek, pozostawiając tylko niemieckie i francuskie. W tym samym roku, po obławie na członków miejscowego ruchu oporu, folwark przyciągnął szczególną uwagę okupanta. Właściciel wraz z rodziną również był podejrzany o udział w konspiracji. Jan Rudnicki wraz z synem został aresztowany, a część zabytkowego wyposażenia oficyny dworskiej skonfiskowano.

Wyzwolenie Chmielnika spod okupacji hitlerowskiej nastąpiło w 1944 roku. Okres powojenny był trudnym czasem formowania się nowej władzy, ścierania się sił prawicowych i lewicowych. Nagle wrogiem stawał się ten, kto wcześniej walczył o wolność. Wielu z żołnierzy AK było prześladowanych i musiało opuścić rodzinną miejscowość, by uniknąć represji, które stosowała władza komunistyczna.

Po II wojnie światowej, w ramach reformy administracyjnej, nastąpiła likwidacja gmin, a na ich miejsce powołano gromady. Na terenie obecnej gminy Chmielnik, utworzono w 1954 roku dwie Gromadzkie Rady Narodowe, jedną dla Chmielnika, a drugą dla wsi Błędowa Tyczyńska, Wola Rafałowska i Zabratówka z siedzibą w Krzywej. W skład chmielnickiej rady wchodziło 27 członków, organem wykonawczym Rady było prezydium, jego skład stanowiło 5 członków. W 1968 roku nazwę Chmielnik zmieniono na Chmielnik Rzeszowski (1 stycznia 1998 przemianowaną na gmina Chmielnik). Kolejna zmiana w 1973 roku była powrotem do podziału na gminy, w tym też czasie, powołano gminę Chmielnik Rzeszowski, a w jej granicach oprócz Chmielnika znalazły się Błędowa Tyczyńska, Wola Rafałowska, Zabratówka (sołectwo Borówki zostało dołączone dopiero w 1998 roku). Na czele gminy ustanowiony zostaje naczelnik. Przy urzędzie otworzono posterunek Milicji Obywatelskiej. W roku 1990 po przemianach społeczno-politycznych w Polsce, zmianie ustroju i transformacji, nowa ustawa gminna przywróciła urząd wójtowski i zarządy gmin, jako organy wykonawcze, natomiast Rady Gmin pozostały organami uchwałodawczymi i kontrolnymi.

W 1938 roku w Chmielniku, czynem społecznym, wybudowano murowany Dom Ludowy, który funkcjonuje do dziś. Inicjatorami budowy, organizatorami i opiekunami byli: ówczesny kierownik szkoły powszechnej Marian Trałka i rolnicy: Kazimierz Szczęch i Marcin Nowak. Budowa trwała tylko 1,5 roku. Miała w nim swą siedzibę Spółdzielnia Mleczarska zajmująca się przetwórstwem mlecznym (produkowała sery i masło). W 1955 roku, jej działalność ograniczono tylko do prowadzenia zlewni mleka. W tym budynku działała również Kasa Stefczyka, sala teatralno-widowiskowa, sklep Kółka Rolniczego. Po II wojnie światowej mieściły się tam: Prezydium Gromadzkiej Rady Narodowej, Gromadzka Biblioteka Publiczna (1959 rok powstania), gabinet lekarski i dentystyczny, kino Druh (otworzone staraniem członków Ochotniczej Straży Pożarnej w 1961 r.), Urząd Pocztowy, 2 sklepy Gminnej Spółdzielni. W miarę upływu czasu i powstawania nowych budynków (nowy budynek Urzędu Gminy, Ośrodek Zdrowia), dom ludowy wykorzystywany był przy organizacji dużych wydarzeń gminnych, szkolnych, organizowane w nim były zabawy taneczne, dyskoteki, działał krótko klub młodzieży. Na piętrze mieściły się także biura Zespołu Ekonomiczno-Administracyjnego Szkół, Ośrodek Doradztwa Rolniczego, urzędował sołtys. W 2006 roku obie instytucje zmieniły siedzibę, a w pozostałych pomieszczeniach utworzono świetlicę socjoterapeutyczną działającą do 2017 r., nad którą opiekę sprawował Gminny Ośrodek Pomocy Społecznej. W tym okresie parter budynku był wykorzystywany jako przestrzeń handlowa, działały w nim dwa prywatne sklepy spożywczo-przemysłowe, przez krótki czas również mini bar, bankomat Banku Spółdzielczego w Tycznie, miało tam też swoją siedzibę wraz z zapleczem kuchennym Koło Gospodyń Wiejskich w Chmielniku. Jednak ze względu na zły stan techniczny pomieszczeń w 2017 roku budynek na 1,5 roku został wyłączony z użytkowania i poddany gruntownej modernizacji dzięki pozyskanemu dofinansowaniu z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego. Przebudowano salę widowiskową, klatki schodowe (montaż dźwigu osobowego), dach. Uroczyste otwarcie nowego lokum pod zmienioną nazwą Centrum Promocji Dziedzictwa Kulturowego miało miejsce 13 października 2018 roku podczas Balu Niepodległości z okazji 100. rocznicy jej odzyskania. Obecnie w CPDK mieści się Gminna Biblioteka Publiczna w Chmielniku (2022 roku), która nim administruje. Ma w nim także pomieszczenie KGW i sołtys wsi Chmielnik.

Dynamizm rozwoju miejscowości przyspiesza w 1959 roku oddanie do użytku drogi asfaltowej łączącej wieś z Rzeszowem. W tamtym okresie budowa i utrzymanie dróg i mostów była obowiązkiem nakładanym na mieszkańców, był to tak zwany szarwark, później czyn społeczny. Dzięki tej drodze PKS uruchomił komunikację samochodową (dziennie jest to 30 autobusów). Do momentu uruchomienia linii autobusowej do Chmielnika najbliższy przystanek, z którego można było dojechać do Rzeszowa znajdował się w Kielnarowej na skrzyżowaniu dróg z Borku i z Chmielnika do Tyczyna. W latach 1950-55 powstał młyn parowy, który miał ogromne znaczenie dla mieszkańców utrzymujących się z rolnictwa. Od 1964 roku mieścił się w nim Klub Książki i Prasy Ruch, tzw. kawiarnia gdzie można było kupić gazety, usiąść i poczytać, napić się herbaty czy tak modnej w tamtym czasie oranżady. W 1952 roku w Chmielniku zostaje założona także Rolnicza Spółdzielnia Produkcyjna Nasza Przyszłość. Powstała ona na gruntach o powierzchni 37 ha, przejętych przez państwo z nadwyżki beneficjum parafii. Początkowo liczyła 14 członków. Od 1959 roku działało też Kółko Rolnicze, które świadczyło usługi dla mieszkańców. Rok 1960 jest momentem rozpoczęcia elektryfikacji na terenie miejscowości. W roku 1980 powstał budynek Ośrodka Zdrowia z mieszkaniami dla lekarzy, a 6 lat później budynek Urzędu Gminy. Ośrodek Zdrowia powstaje podobnie jak dom ludowy dzięki zaangażowaniu całej społeczności Chmielnika w czynie społecznym (mieszkańcy wspierają budowę finansowo i swoją pracą). W Chmielniku działa poczta, jest Komisariat Policji, apteka, Oddział Banku Spółdzielczego z siedzibą w Tyczynie. W 1991 roku powstaje w Chmielniku spółdzielnia TELEFON, obecnie Okręgowa Spółdzielnia Telefoniczna w Tyczynie, a od 1993 roku także Dom Pomocy Społecznej.

W latach 90. zostaje oddana do użytku biologiczno-chemiczna oczyszczalnia ścieków typu Lemna, wieś jest kanalizowana, rozbudowuje się sieć gazowa, telefoniczna, wodociągowa (1983 roku z własnych ujęć wody), pojawia się sieć internetowa. Dynamicznie rozwija się mieszkalnictwo jednorodzinne i stale przybywa mieszkańców. W latach 1925 – 1930 Spółka Węglowo-Naftowa „Chmielnik” prowadziła tu wiercenia poszukiwawcze ropy naftowej. Zamiast ropy znaleziono wodę mineralną – solankę, mającą wysokie wartości lecznicze. Źródło jest eksploatowane od 1994 roku. Prowadzą tu działalność duże firmy m.in. Rewa Sp. zo.o., Metalform, Profibud, Chmielnik Zdrój, Pok-Ter ZPHU.

Edukacja odbywa się obecnie w trzech szkołach podstawowych realizujących program ośmiu klas. Przy każdej z nich funkcjonują oddziały przedszkolne dla dzieci od 3 roku życia. Ponadto w budynku Domu Parafialnego 3 lutego 2019 r., w ramach Centrum Edukacji Ekologicznej Polski Wschodniej im. św. Franciszka z Asyżu w Chmielniku, otwarto pierwszą w regionie szkołę branżową I i II stopnia przygotowującą do wykonywania zawodu rolnika i technika rolnika ekologicznej produkcji roślinnej i zwierzęcej. Szerszej historii szkolnictwa w miejscowości poświęcony będzie oddzielny rozdział.

Chmielnik jest ciekawym miejscem również ze względu na swoje położenie geograficzne. Jego obszar stanowią rozległe pasma wzgórz tzw. działy, które zachwycają przyjezdnych swoim ukształtowaniem, ilością dolin, strumieni, parowów, zagajników i różnorodnością roślin. Rowerzyści i wytrwali piechurzy mają okazję sprawdzić się wjeżdżając lub wchodzą od południowej strony na wzgórze Marii Magdaleny (Magdalenkę – 399 m n.p.m.), czy też Kozią Górę, jeden z przysiółków (368 m n.p.m.) z którego roztaczają się przepiękne widoki m. in. na południową część gminy, rejon Borówek (372 m n.p.m.). Po drodze można znaleźć ślady dawnego osadnictwa w przysiółku Grodzisko, który rzekomo był w przeszłości grodem warownym. W bezpośrednim sąsiedztwie tego miejsca, można odwiedzić Rzym, przysiółek gdzie był zwyczaj wybierania miejscowego „papieża” (zwanego „papiżem”). Osoba dostępująca takiego zaszczytu mogła się nim cieszyć przez jeden rok do kolejnych wyborów. Możemy w Chmielniku dopatrywać się również śladów osadnictwa wołoskiego, na które wskazuje nazwa innego z przysiółków Przysłopy, prawdopodobnie od słowa „przysłup”.