Zabratówka
Zabratówka to niewielka miejscowość położona w województwie podkarpackim, powiecie rzeszowskim, w Gminie Chmielnik. Usytuowana jest ok. 20 km na południowy wschód od centrum Rzeszowa. Jej powierzchnia wynosi 9,02 km². Wieś sąsiaduje z miejscowościami Błędowa Tyczyńska, Handzlówka, Hyżne, Husów, Grzegorzówka, Tarnawka i Wola Rafałowska.
Historia powstania Zabratówki nie jest do końca znana i zbadana. Pierwsze wzmianki tej nazwy w źródłach historycznych pojawiły się w 1683 roku, kiedy to wieś była własnością szlachecką i należała do dóbr tyczyńskich, magnackiego rodu Branickich. Ostatni przedstawiciel tego rodu Jan Klemens Branicki, mąż Izabeli z Poniatowskich siostry króla Stanisława Augusta, nie doczekał się potomstwa. Po jego śmierci wdowa dokonała skomplikowanego działu majątkowego, rozdzielając własność pomiędzy pobocznych spadkobierców, sobie zostawiając dożywotnio dobra tyczyńskie, którymi władała do śmierci w 1808 roku. W kolejnych latach majątek ten rozpadł się na wiele mniejszych części. W połowie XIX wieku Zabratówka była własnością Floriana i Magdaleny Odrowąż – Pieniążek, a w 1886 roku Antoniego Oborskiego. Z upływem lat wieś podzielono na trzy części. W 1905 roku Zabratówka nadal była podzielona na części, których właścicielami byli Wacław Oborski, Zofia Wallis i „Bank Galicyjski dla h. i p. Krakowie”. Przełom wieków XIX i XX to proces stopniowego rozpadu i rozdrobnienia majątku dworskiego, zachowały się ogłoszenia prasowe z tamtego okresu informujące o przymusowej sprzedaży zadłużonych dóbr zabratowskich przez Bank Krajowy Królestwa Galicji i Lodomerii we Lwowie i parcelacji majątku przeprowadzonego przez Bank Parcelacyjny we Lwowie (1904 r.).
Wieś w XIX wieku była małą miejscowością, najmniejszą z okolicznych. Skupiska domów gospodarzy znajdowały się w trzech dzisiejszych przysiółkach Wieś, Górna Wieś i Podlas. W centralnej części Zabratówki, dzisiejszy przysiółek Kłapy, nieopodal rzeki znajdowały się okazałe zabudowania dworskie. W skład folwarku wchodził drewniany dwór, duży zespół zabudowań gospodarczych, dwa stawy, sadzawka i duży ogród z parkiem. Kompleks zabudowań połączony był z wsią mostem i drogą z kierunku przysiółka Markówki. Dobra należące bezpośrednio do dworu znajdowały się przede wszystkim w przysiółkach Kłapy, Markówki, Harenda (Budy) i Pułanki. W tym czasie działały w Zabratówce dwie drewniane karczmy: Harenda i Skalnica położone przy drodze Łańcut – Dynów. Najstarsze podania informują również, że we wsi działały dwa młyny: wodny i wiatrowy.
Według spisów, pod koniec XIX wieku w miejscowości znajdowało się 109 niewielkich gospodarstw. Według różnych danych liczba ludności wzrastała od 570 osób w 1880 roku, poprzez 929 w 1930 roku, do 1020 w 1939 roku (230 gospodarstw). Zabratówka była biedną, typowo galicyjską miejscowością, której mieszkańcy utrzymywali się w 100% z rolnictwa. Gospodarstwa były małe i występowało duże zapotrzebowanie na ziemię rolną. Znaczny wzrost liczby mieszkańców na początku XX wieku związany był z parcelacją zadłużonych majątków dworskich. Wtedy to zasiedlone zostały przysiółki Kłapy i Markówki, częściowo przez gospodarzy z innych miejscowości.
Początek wieku XX to okres intensywnego rozwoju miejscowości. W 1906 roku powstała dwuklasowa szkoła podstawowa. W 1910 roku na pamiątkę 500-letniej rocznicy bitwy pod Grunwaldem usypano kopiec – pomnik na działce położonej obok szkoły, a w latach 30. XX wieku posadzono na szczycie dąb. Kopiec stał się w późniejszym czasie symbolem i cechą charakterystyczną wsi. Po odzyskaniu niepodległości w 1918 roku rozwój miejscowości jeszcze bardziej przyspieszył, szczególnie w zakresie organizacyjnym. W tymże roku zawiązało się Kółko Rolnicze, które swoją siedzibę miało w drewnianym budynku położonym w centrum wsi w miejscu, gdzie obecnie znajduje się Dom Ludowy. Organizacja prowadziła w swojej siedzibie sklep, a w drugiej części obiektu znajdowała się kancelaria wiejska. W miejscowości działały również dwa prywatne sklepy. Budynek sklepu kółkowego znajdował się na działce podworskiej nazywanej potocznie „Świńską krzywdą”. Nazwa ta pochodziła od spędów i targów trzody chlewnej, które tam się odbywały. Oprócz budynku szkoły to właśnie na terenie „Świńskiej Krzywdy” skupiało się społeczne życie miejscowości. Tam też wybudowano w 1934 roku drewnianą wiatę, zwaną „Altaną”, służącą do organizacji rozmaitych uroczystości i zabaw wiejskich. Przez pewien okres funkcjonowała tam również mleczarnia, dostarczająca swoje produkty do miasta Łańcuta. To właśnie w tym mieście mieszkańcy Zabratówki zaopatrywali się w niezbędne towary, a to dzięki przebudowanej pod koniec XIX wieku drodze Łańcut – Dynów. Zabratówka w tym czasie nie miała żadnego połączenia drogowego z Rzeszowem. W okresie międzywojennym w Zabratówce rozbudziło się życie polityczne i zabratowianie włączyli się w działalność ruchów ludowych z Markowej i Gaci. W 1931 roku powstało Koło Młodzieży wiejskiej „Wici”, a swoje struktury rozwijało Stronnictwo Ludowe. W 1934 roku założono Ochotniczą Straż Pożarną w Zabratówce. Strażacy zaczęli szybko i prężnie działać, na stałe wtapiając się w życie i funkcjonowanie wsi. OSP jest jedyną miejscową organizacją działającą nieprzerwanie od lat dwudziestolecia międzywojennego do czasów obecnych.
Lata II wojny światowej to trudny okres w historii miejscowości. Zginęło kilkanaście osób narodowości polskiej, wymordowane lub wywiezione zostały również zabratowskie rodziny żydowskie. Przestały działać prawie wszystkie organizacje wiejskie. Wieś bardzo zubożała. Od 1945 roku życie Zabratówki wraca na właściwe tory. Do swojej działalności powraca kółko rolnicze, powstaje Koło Gospodyń Wiejskich i Spółdzielnia Spożywców. W 1946 roku założono Społeczny Komitet Budowy Domu Ludowego w Zabratówce. Komitet gromadził środki finansowe i materiały budowlane z różnych źródeł. Dzięki, przede wszystkim, pracy społecznej oraz składkom zabratowian i organizacji działających w miejscowości, budowa obiektu rozpoczęła się w 1950 roku, a częściowo oddano go do użytku w 1956 roku. Było to przełomowe wydarzenie dla wsi. W obiekcie tym swoje miejsce znalazły dwa sklepy GS, punkt lekarski i dentystyczny, OSP, mleczarnia, dwie klasy szkoły podstawowej, kino i klubokawiarnia. Szybki rozwój infrastrukturalny wyznacza następne lata. W 1961 roku zaświeciła się pierwsza żarówka. Od 7 grudnia 1962 roku działa stałe połączenie autobusowe z Rzeszowem m.in. dzięki wybudowanej w tym roku drodze Kielnarowa – Zabratówka. W 1965 roku ukończono budowę garaży kółka rolniczego. W październiku 1969 roku uroczyście otwarto nowy Dom Strażaka w Zabratówce, gdzie swoje miejsce oprócz druhów strażaków znalazło kino „Marzenie”. Kolejne przełomowe wydarzenie w historii wsi to powstanie parafii, która została erygowana w 1973 roku. Dwa lata wcześniej w przysiółku Markówki, wysiłkami mieszkańców została wybudowana drewniana kaplica, która służyła parafianom do 1988 roku, kiedy to poświęcono nowy murowany kościół parafialny wybudowany w centrum miejscowości nieopodal szkoły, remizy i Domu Ludowego. Natomiast w roku 1989 oddano do użytku nowy budynek szkoły podstawowej. Obie te duże budowy lat 80 były prowadzone głownie dzięki społecznemu zaangażowaniu mieszkańców Zabratówki. Lata 90. XX wieku to okres przemian ustrojowych, kryzysu gospodarczego i stagnacji również w życiu i rozwoju miejscowości. Nowe impulsy rozwojowe przyszły z nastaniem nowego wieku, ale ten okres wykracza poza ramy czasowe niniejszej publikacji.
Ciekawy był ustrój administracyjny dawnych wsi. Już za czasów I RP na wsiach funkcjonowały tzw. gromady – wspólnoty wiejskie obejmujące mieszkańców jednej wsi. Na czele gromady stał wójt wybierany przez właściciela ziemskiego spośród kandydatów przedstawionych przez gromadę. Taką gromadę stanowiła część Zabratówki. Niezależnie od gromad istniały obszary dworskie podległe bezpośrednio danemu panu, właścicielowi ziem. Ten system działał również w czasach zaboru austriackiego. Od 1866 roku zaborca wprowadził ustawę gminną. Osobną gminą była każda miejscowość, wieś, czy miasto. W każdej gminie, w tym i w Zabratówce, wybierano radę gminną i wójta. W czasach II RP (1933 r.) wprowadzono większe jednostki samorządowe tzw. gminy zbiorowe. Zabratówka weszła w skład Gminy Hyżne, którą formalnie powołano w 1934 roku. W tymże okresie pojawiła się po raz pierwszy funkcja sołtysa wsi, do którego zadań należało zwoływanie m. in. zebrań gromadzkich (wiejskich). Ten system utrzymał się również po wojnie, z tym, że w miejsce rad gmin powołano gminne rady narodowe. W 1954 roku nastąpiła reforma administracyjna i w miejsce gmin powołano gromady. Zabratówka wraz z Błędową Tyczyńską i Wolą Rafałowską stanowiła Gromadę Krzywa. Taki podział trwał do 1973 roku kiedy to kolejna reforma administracyjna doprowadziła do utworzenia Gminy Chmielnik, w skład której weszła Zabratówka.
Zabratówka, jak większość wsi w Polsce, podzielona jest na przysiółki. Obecnie składa się z dziewięciu przysiółków: Krzywa, Kłapy, Markówki, Podlas, Potoki, Pułanki, Skalnica, Wieś i Górna Wieś. Nazewnictwo i położenie przysiółków 170 lat temu było częściowo różne w porównaniu ze stanem dzisiejszym. Na północy Zabratówki, tak jak i dzisiaj, położony był przysiołek Krzywa, co dawniej oznaczało obszar znajdujący się na skraju wsi. Dużym przysiółkami była Górna Wieś i Wieś. Wschodnią część miejscowości zajmowała część wsi zwana Pułankami, których nazwa pochodzi od oznaczenia wielkości działek, tj. pół łanu lub chłopską rolę. Istniały również przysiółki Skalnica, czyli teren wyżej położony, górzysty i Markówki, których nazwa najprawdopodobniej pochodzi od określenia właściciela tego obszaru. Nie istniały przysiółki Podlas, Kłapy i Potoki. Teren dzisiejszych Kłap nazywany był Zagumniem, czyli obszarem położonym za gumnem, za dworskimi zabudowaniami gospodarskimi, gdzie przechowywano zboże i słomę. Zachodnią część i centrum Zabratówki zajmował przysiółek Harenda, co w dawnym nazewnictwie oznaczało dzierżawę lub karczmę i faktycznie, z przekazów historycznych dowiadujemy się, że w XIX wieku znajdowała się tam karczma. Teren dzisiejszego Podlasu nosił nazwę Budy, co było historycznym określeniem szałasów, czy prymitywnych budowli w biednej części wsi.
Zabratówka jest urokliwą i malowniczą wsią położoną na Pogórzu Dynowskim w pagórkowatej, zalesionej okolicy, poprzecinanej licznymi potokami. Charakteryzuje się naturalnym krajobrazem. Wzgórza mają mniej lub bardziej nachylone stoki, te bardziej strome są często zalesione. Szczyty, wierzchowiny tych wzgórz często są płaskie, znajdują się tam pola uprawne, te części wsi często nazywane są przez mieszkańców „działami”. W dolinach przy potokach występują malownicze i dzikie wąwozy i debrze. Zabratówka jest najbardziej zalesioną miejscowością gminy. Przed II wojną większość lasów należała do dużych właścicieli ziemskich. Teren miejscowości charakteryzuje się bogatą florą i fauną. Występują tu liczne skupiska drzew i krzewów oraz lasy mieszane, w których rosną głównie buki, jodły, graby, olchy, dęby, sosny i brzozy. Miejscowość zachwyca swoją różnorodną szatą roślinną. Wyróżniamy tu wiele gatunków chronionych, np. wawrzynek wilczełyko, ciemiężyca zielona, lilia złotogłów i kłokoczka południowa. W środowisku zwierząt można spotkać min. jelenie, sarny, dziki, lisy, borsuki, wilki, wydry, bobry, zaskrońce i żmije zygzakowate. Wśród ptaków możemy podziwiać bociany białe i czarne, czaple szare, bażanty, jastrzębie i myszołowy.
Miejscowość znajduje się w Hyżnieńsko – Gwoźnickim Obszarze Chronionego Krajobrazu. Kompleks leśny położony w południowo – wschodniej części wsi objęty jest ochroną w ramach sieci Natura 2000 – obszar „Nad Husowem”.
Ta część albumu to przede wszystkim fotografie krajobrazu Zabratówki oraz jej centrum wraz z Domem Ludowym.
